Мы в социальных сетях:

О нас | Помощь | Реклама

© 2008-2025 Фотострана

Реклама
Здесь выдают
ставки
Получить
Поделитесь записью с друзьями
Кабдрахман
Кабдрахман
лемдегі е аны таза лт – аза (тарихи-этнографиялы пайым)
Тектіден текті туады,
Тектілік тым уады.
Тектілерді тяы,
Тадайды з-ияны.
Шын тектілер халы шін,
лімге басын ияды.
Жасы, жаман деместен,
Жанына жртын жияды…
Бекасыл улие (1822-1915)
1.«Жеті атасын білген л, жеті жртты амын жер…».
«Е мыты задар халыты дстрлері»
(Конфуций).
Бірде Жнібек хан лама алым, шипагерліктен аразіп шыан тейбойда Тілеуабыллынан: «андай ауруды емдеу иын?», – деп сраанда емші: «Тым уалайтын ауруды емдеу иын»,- деп жауап береді. «Оны алдын алуа бола ма?» – деген ханны екінші сраына тейбойда: «Болады. Жеті атаа дейін туыс адамдар зара ыз алыспау керек. Жеті аза шін асиетті сан,- деген екен. Аты аыза айналан емшіні айтанына тотаан Жнібек хан жеті атаа дейін йленуге тиым салып: «Кімде-кім жеті атаа толмай йленсе, лім жазасына кесілсін!» (Тілеуабыллы . Шипагерлік баян. Араб арпінен кшіргендер – К.Елемес, Д.Мсімхан. – Алматы: Жалын, 1996.15,43-б.), деген жарлы шыарады. Кшпелі азатарды ел билеу заы Жеті жары бойынша да жеті ата ішінде ан араластыру лімге не аайындар белгілеген жазаа бйырылады. М.озыбаевты пікірінше, «тосан тоыз ырылып, тосан тоыз тірілген ол (аза-Ж.Ж.) халыты асыл тымын алай сатау заын игерді. Жеті атаа дейін зара ан араластыруа болмайтынын барша трік тайпаларыны ішінде е алдымен тсінді» (озыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы: азастан, 1994. 59-б.).
Медицина не дейді?
Демек, ата-бабаларымыз дл азіргідей ДНК-ны толы зерттемесе де, жаын адамдарды отбасылы болуынан сан алуан дертті етек алатынын жетік білген. Тымуалаушылыты задары трысынан аланда туыс адамдарды некелесуі дрыс емес. Бгінде сирек кездесетін сыраттар негізінен генетикалы аурулар екендігі аныталып, медициналы тілмен айтанда орфанды аурулар проблемасын дрігерлер соы жылдары дабыл аып ктере бастады. сіресе, мутацияа шыраан нрестелер саныны кбеюі оамды аладатып отыр. Дамыан елдерде адамны тым уалайтын 50-55 трлі ауруларына тест жасайтын генетикалы консультацияларды жмыс істеуіні зі кп нрсені аартады. Бгінгі тада ерекше назар аударарлы нрсе АШ жне Батыс Еуропаны она жуы мемлекеті задастырып лгерген бір жыныстыларды некесі, киекілер мен ызтекелер деген сораылыты жне зге де лтты ділімізге жат кріністерді мамандар тптеп келгенде ан тазалыын сатамауды салдарымен байланыстырып жр. йткені еуропалы мдениетте тек туралы тсінік жо, оларда отбасы ымы ана бар. Соы жылдары шетелдіктерді згеден грі аза балаларын кптеп асырап алуыны да негізгі сыры тектік орымызды тазалыымен астасып жатыр. Алаш баласыны некелік-отбасылы тсінігіне млде жат, небір азындыты білдіретін анайы кріністер адамзат тарихында жеткілікті. Бан дейін де аталан таырып жергілікті зиялыларды (Набиоллалы Ж. «Жеті ата» // Егемен азастан, 2013, 16 мамыр) зерттеулерінде ктерілгендіктен, біз дйегімізге длел болма бір-екі мысалмен ана шектелмекпіз. Мысалы, кне заман ркениетіні ошаы йгілі Мысыр елінде б.д.д. 59 жылы ХІ Птолемей перауын баилы боланнан кейін та мрагерлігіне 16 жасар ызы Клеопатра мен 13 жасар лы Птолемей алан еді. Осы елді Птолемей перауындар улетіні соы патшайымы, лем тарихындаы белгілі тлаларды бірі Клеопатра сол замандаы Мысыр рпына орай, зіні туан інісіне трмыса шыаны белгілі. Жалпы бл улетті жер бетінен жо болып кетуіне алымдарды айтуынша, туыс адамдарды ан араласуы бірден-бір себеп болан. Осыан сас таы бір мысал. 1917 жылы татан латылан Ресей патшасы ІІ Николайды баласы гемофилия (ан тотамайтын ауру) сыратымен ауырып, соны гипноз арылы емдеп жазан Валентин Распутин патша сарайында лкен беделге ие болан. Тарихшылар баланы мндай ауруа душар болу себебін, асйек улет Романовтарды зара ыз алыса бергендігімен байланыстырады. Адам тгілі текті жануарлар з анына ешашан шаппайтынын білген дана халымыз мндайа барандарды «жатынына шапан жаман айыра» тееген.
Генофондтаы таы бір тйткілге мамандар аладауда. Еуропа елдерінде тымны тексізденіп бара жатанын байаан генетик алымдар ш атадан зілмей аралас некеден туан рпаты белсіздікке шырайтынын анытауда. Мны сырын зерттеушілер – белсіз еркектер здеріні ай лта жататындыын білмегендігімен байланыстырады. Бл биология ылымындаы жылы мен есекті буданынан ашырды дниеге келетінін, ашырдан кейін еш рпа болмайтынын еске тсіреді. Тйіп айтанда, андас жаын адамдарды ойындасуы мен аралас неке еуропалытарды тйыа тіреуде. Соысы азіргі аза оамы шін де те зекті мселеге айнала бастады. йткені жатжрттытарды етегінен стаан ксіби білікті, кп тілді, крікті аракздерімізді саны жылдан-жыла суде. Сайып келгенде, лемдік жаандану бізге де ауыз салып, аралас неке оама сыналай енуде. Мндайда «жасыны жата жібермеген» бабалар станымын еске тседі. Сзімізді тжырса, азаты бекерден-бекерге жеті атаны срамайтындыы, мны шын мнінде генетикалы ораныс екендігі тиянаталады.
Экзогамия дегеніміз не?
Сонымен аза халы жеті атаа дейін ыз алыспайтын дстрді те ата станан экзогамистерге (грек тілінде «экзо» – бірдееден тыс, «гомос» – неке) жатады. Демек, экзогамия – аталас бір руды ішінде еркек пен йелді некелесуіне рсат етпеу дстрі. Мны сол заманнан азірге жеткен «руын жасыран – л», «тегін л мен у жасырады», «дгелекті шегі жо, кргенсізді тегі жо», «жабыдан тлпар шыпайды, тексізден текті тумайды», «тегін білмеген теріс баады», «тексізді трге шыарма» деген маал-мтелдер длелдейді. Бабаларымыз жеті атасына арап кімні кім екенін анытаумен шектелмей, «ызды жеті зеннен ткізіп ал» деген аидаа баса мн берген. Аса крнекті этнограф-алым, жазушы Жада Бабалылы осы орайда мынадай бір ызыты дерек келтіреді. – азатар тектілік танымды тек бес-он жыл ішінде емес, лт болып алыптасып, тайпалы блістерден бері дарытан. Сондытан азатар ішінде кем-кетік адамдар аз кезігеді. азатарда тектілікті дріптеудегі блжымас аида – некелену барысында тегіне арау. Ежелден, мейлі – л, мейлі, ыз жаы болсын, балалары малдасуды алдында тегін анытайды. «Ол андай жерді балалары, кесі андай, оны ары тегі андай» деп удалайды. Міне, тектілікті дріптеу. р Алтайда мір срген Бстек деген сал Алтай іріне барып Ммиді ызына даласып келгенде басаларды: «р Алтайда ыз рыандай, келінді тменгі Алтайдан іздегенііз не» дегендеріне Бстек: «Текті атаны баласынан текті рпа кремін бе деп отырмын» (Бегманов . Этнографпен гіме (Крнекті аын, аламгер асымхан Бегмановты абыз, зерттеуші-алым Жада Бабалылымен сыр-схбаты). – А., 2010. 99-б.), – деп жауап берген екен. Отанды этнограф алымдар жеті атаа жіктеу, ан тазалыын сатау, біле білсек, бкіл жер беті халытары ішінде тек азаа ана тн салт-дстр екенін анытауда. Бл жнінде зерттеушілік мырын азаты этнологиясына арнаан белгілі алым А.Сейдімбекті пікір-тжырымы назар аударарлы: «Жеті атаа дейін ыз алыспау дстрін станатын азатан баса этносты жер бетінде бар екенін біз біле алмады», «Бл рдісті алыптастыруда олар мейлінше мол мірлік тжірибе жинатап, эмпирикалы жолмен-а здеріні эвгеникалы (тектілікке мтылу) зердесін тааларлы биікке ктере алан», «Жеті атаа дейін ыз алыспау дстріні ылдай ауытымауын рі ыраылыпен, рі аталдыпен адаалап отыран. Елік пен Кебекті, аламан мен Мамырды аралары трт-бес ата боланына арамастан, оларды бір-біріне деген сйіспеншілігі елдікті шырын бзатын ауыр ылмыса баланып, атал жазаа шырайтыны да содан» (Сейдімбек А. азаты ауызша тарихы. – Астана, 2008.170,171,174-б.). Тптеп келгенде, жетінші рпаа дейін ыз берісіп, ыз алысуа зілді-кесілді тыйым салуды арасында аза тымны бзылуынан, тектік-генетикалы асиеттерді жойылуынан, рпаты азындауынан сатандырылан. Бл салт-дстрді адам дамуыны тарихындаы биологиялы жне леуметтік мні те зор. Жбайбек Жмаханлы айтандай, тіпті, мны зі табиат заына сай. йткені, бкіл лемді райтын химиялы элементтер асиеттері бойынша орналастыранда жеті период, жеті негізгі топа блінеді. асиеттеріні жаындытары бойынша осылай орналасан элементтер нерлым бір-бірімен алша трандарымен осыланда ана мызымас берік келеді. Тіпті асиеттері те сас элементтер бір-бірімен млде осылыспайды да. Ата-бабаларымыз осындай табиат задылыын білген (Жмаханлы Ж. Балаларды жеті атасын білуге мн берейік // аза тарихы.1994.№2.55б.). ош, сонымен «Жеті атасын білмеген – жетесіз», «Жеті атасын білген л – жеті жртты амын жер», «Жеті атасын білген жетімдік крмейді», «Жеті атасын білмеген – жетімдікті салдары», т.б. деген маалдар мен анатты сздерді брі тегімізді тануа байланысты айтылан. лт денсаулыы алдымен ан тазалыынан басталатынын ескерсек, мндай лемді таалдыран релі салт станан азаты тлтума мдениетін лтты бренд десек арты айтанымыз емес.Осы трыда аза халы классикалы лта жатады. йткені лтымызды аны саф алтындай таза, соан сйкес жаны да таза.
Ж.Бабалылыны деректеріне сенсек, Отстік Кореяны алымдары дниежзіндегі халытарды аныны рамын тексеріпті. Сонда е таза ан, азаты аны деп тауыпты. Жеті атаны станады екен деген. Осында азаты ыры ш руыны анын тексергенде, лгі ыры ш руды аны бір кені анындай болып шыан. Бл – жеті атаны асиеті. Жеті атаны стайтын азатан зге ел жо. Мына йыр халы немересін алады. збек немересін алады. Татары мен трікмен де немересін алады. Немере дегеніміз – туыс. Немерені аланымен адамны аны бзылады да, трлі аурулар кбейеді. Нсіл згереді (Бегманов . Крсетілген ебек. 98-б.).Тжік депутаттары да бл мселені енді-енді мемлекеттік дегейге ктеріп жатыр.
2 . «Сардан сар туар саылдаан,
арадан ара туар арылдаан…»
Бай баласы байа сар,
Байлаулы тран тайа сар.
Би баласы биге сар,
Алты анат йге сар.
Хан баласы хана сар,
Биік-биік шыа сар.
л баласы ла сар,
Мал таптаан глге сар.
Сыпыра жырау ( ХІІІ-Х асырлар)
Халы ауыз дебиеті не дейді?
Жылдар бойы стем тапты кілі саналан «бай» туралы тсінігімізді солын тартаны сондай, соы кезге дейін азаты батырлар жырындаы бас кейіпкерлер яни, ел орайтын лы масаттаы ерлер негізінен байды не ханны лы болып келетіндігіне млде мн бергеніміз жо.[1]
Батырлар жырыны сюжетіне тн негізгі ерекшелік – алдында мыыран малы бар рі аыл-парасатымен халына те сыйлы, кемеліне келген жанны фни дниеде бір перзентке зар болып (обыланды батырды кесі Тотарбайды, Алпамысты кесі Байбріні, амбар батырды кесі лімбай ханны т.б.), «Тір мен пірге сыйынып», «улие оймай ыдырып», мыр бойы асаан шаранасын артайан шаында зарыып круге рылуы – тектіден тя круді асаан халыты арман-тілегінен туан тсіл екенін атап ткен жн.
Біздіше, осы тста мселені мнін тереірек ашу шін сл аялдайтын бекет бар. Хисса-дастандардан грі шынайы мірде жадай басашалау. Олай дейтініміз, Жаратушыа анша жалбарынанымен Мырза дай тілекті бермесе тектіден де тым зілетіндігін длелдейтін дерек жеткілікті. «Пленшені рпаы жо», «Тгеншені тымы осымен бітті» деген сз азаты е ауыр асіреті болатын. «Ат тяын басар тайды болмауы» аза тсінігінде рухани айы. лы адам да пенде. Тектіден тя алмауды сыры неде? лыларда неге л болмайды? мірден бір перзентке зар боп ткен салатар (Ш.Улиханов, А.Байтрсынов, М.Шоай, Ж. Досмхамедов, Д.онаев, т.б.) аншама?! Бл – жаратылысты адам санасы жете оймайтын кп тылсымдарыны бірі м пенделерге жмба тектілік феноменіні ашылмаан пиясы. Бір кем дние. Осы орайда, пайамбарлы асиет онан жанны соынан рпа ермейді деген аыз-фсана бар екені еске тседі. аза мндайда «тяы бтін тлпар жо, анаты бтін сар жо» деген. Сайып келгенде, мны брі тектіден тым алуды оай нрсе емес екенін аартады.
Баанаы ой-сорабын рі арай жаласа, халы арасына ке тараан аза ертегілеріндегі негізгі кейіпкерлерді шыан тегіні де негелі тым болып крсетілуі кездейсо емес. Мселен, бастауыш сынып оушысынан бастап, жасы білетін ертегілерімізді бірі «Ер Тстікті» аылды, тапыр, батыл, т.с.с. болып ержеткендігін сипаттаанда кесі Ерназар байдан да табии жаратылыс жаынан оан кптеген асиет дарыанын ойлап жатпады. Мым азаа мшр «Аяз би» ертегісі бгін біз ктеріп отыран таырыпты тамыры асырлар тереіне кететініне жарын мысал. Ертегіні желісі ертеде Мадан деген хан болыпты деп басталады, ол зіні ыры узірі арылы таптыран Жер бетіндегі е жаман (болаша Аяз би) адамны сыншылы асиетіне тнті болып, оан мені зімді сынашы, мен неше атамнан бері хан екенмін? – дейді. Жаман:
- Жасы! – деп, тата отыран ханны алды-артына шыып, алдына келіп, ханны бетіне тіке арап трып:
- Тасыр ханым! Аыл-ойы ешкімнен кем емес, біра ханды ара басыда, арадан туып хан болансыз, атада ханды жо,- дейді. Жаман сзін бітірмей, хан сзін бліп:
- Жо, ате айтасы! Мен жеті атамнан бері ханмын. зімді ойанда алты атамды айда жібересі? – деп зекіреді. Жаман саспайды.
- Жо, тасыр! Сізді ара басыыздан баса тегіізде ханды жо. Сіз наыз наубайды баласысыз, – дейді. Хан не дерін білмей, халыа арап, анасын алдырып, шындыты айтуын срайды. Анасы болан жайды аиатын айтып, оны шын мнінде ханны лы емес екенін, зіне дейінгі он тоыз йелді кесі Зрлі ханны кіле ыз туаны шін жарып лтіргендігін, рсаына ктергені ыз екенін туіптер арылы білгесін, шыбын жанын сатау масатында зімен бір мезгілде л ктерген сарайдаы наубайшыны йелімен жасырын келісіп, кейін кні жеткесін нрестелерді алмастырып, содан бері екеуіні бл жнінде ешкімге тіс жармаандарын тптіштейді. Хан:
- Апырмай, мені наубайды баласы екенімді айдан білдііз? – дейді. Сонда Жаман:
- Мен жаман-жасы болсам да йіізге келген она едім. Хандарды ішер асы – жал мен жая аузыыза тспей, нан, кже тсіп, мені келісімен аспаза жібердііз. Салтыыза тарттыыз. Сізді шонжарлы, атаулы хан емес екеніізді содан байадым, – дейді.
Келтірілген мысалдар, жас рпа бойына лтты ндылытар халымызды бай ауыз дебиеті арылы асырлар бойы зіліссіз сііріліп келгенін дйектейді. Сонымен, аза халыны шыармашылы дстрі ертегілер, батырлар жыры, аыз гімелер, лиро-эпосты жырларды, т.б. мазмнын жан-жаты саралау тектілік феноменіні лт тамырына базы замандарда-а байлананын айшытайды.
«Кп ара те келмейді бір сара,
Кп жылы те келмейді бір тлпара…»
«… Жасыны рашанда жні блек, Жаман адам жарамас бір ымтара» немесе «Жабы жйрік болмайды байлаанмен, Жасы болат болмайды айраанмен» деп Ж.Жабаев шалыса, лы ойшыл Абай нанбаев жеке тланы алыптасуы барысында оны скен ортасы мен алан трбиесіненде брын, оны анындаы, тегіндегі асиеттерді басымдыа ие болатынына ерекше тоталан. Абай сынды алып ой иесіні тамыры тобытыны ішіндегі шынжыр бала, шбар тс тым екеніне де кезінде кп кіл блінбегені рас. кесіні: «й, Абай! Матаыш болса, алдымен мені – нанбайды мата! зімнен асырып мен сені тудырдым. Ал, сен мыты болса, зінен асырып л тудыр. Содан кейін матанарсы, шыраым», – деп ширыа тіл атуында лт танымындаы тек туралы тсінікті тере маынасы жатыр. Кеестік тарихи дебиетте ауыза алдымен ілігетін, азаты рухани мдениетіні ш алыбы – Шоан, Абай, Ыбырай бастаан аза кемегерлеріні ай-айсысы да текті улеттерден шыан-тын. ай заманда болмасын азаты білімді, зиялы, ел тізгінін стаан дегдар азаматтары негізінен ауатты, белді, дулетті отбасыларда туып-скендігі назар аударарлы нрсе. Демек, дулет пен текті арасында кзге кп кріне бермейтін бір нзік байланыс бар екенін аармау ммкін емес. Осы ретте білікті загер Н.Шайекеновті ой-тжырымы еске тседі: «Табиаттаы эволюцияны себебі – биологиялы тым уалаушылы. Ал оамдаы эволюциялы сабатастыты тетігі – мра алдыру ыы. Меншікке ие боланнан кейін адам зі жинатаан игілікті зінен кейінге алдыруды амдай бастайды. Ол енді мра жайында ойланады. Тарихи трыдан араанда мны зі болаша жайында ойлау деген сз. Меншік иесі бар жерде адамны тп-тегі туралы ым бар! Олай болатыны – тек меншік ана зіні
http://Abai.kz
Рейтинг записи:
5,0 - 0 отзывов
Нравится0
Поделитесь записью с друзьями
Никто еще не оставил комментариев – станьте первым!
Многим читателям это понравилось
Секс знакомства Тысменица без регистрации Знакомства Тысменица с мужчинами без регистрации Знакомства Тысменица кому за 30 бесплатно Знакомства Тысменица с девушками с номерами телефонов Знакомства Тысменица для серьезных отношений и брака Знакомства онлайн Тысменица для взрослых Знакомства Тысменица бесплатно
Наверх
Оставаясь на нашем сайте, вы соглашаетесь с тем, что мы используем ваши файлы
cookies в соответствии с нашей политикой. Подробнее о cookies в политике
Понятно